Katip Çelebi Kimdir?

[NoktA]

[h=1]KÂTİP ÇELEBİ KİMDİR?[/h]

Kâtip Çelebi, sosyal bilimlerle ilgili çalışmalar yapmış Türk bilim insanı ve kurrâ. İslâm dünyasının en değerli eserlerini içeren 15 bin kitabı ve 10 bin müellifi (yazar) alfabetik dizin sistemine göre tanıtan ve dünyaca bilinen eseri Keşf ez-zunûn ve daha sonra İbrahim Müteferrika tarafından basılan meşhur coğrafya ansiklopedisi Cihannümâ ile tanınır.


​

Kâtip Çelebi,1609’da İstanbul’da doğdu. Kâtip Çelebi’nin asıl adı Mustafa bin Abdullah’tır. Ordu kâtipliğinde bulunduğu için ulema ve halk arasında Kâtip Çelebi lakabı ile tanındı. Diğer lakabı ise Hacı Halife’dir. Hacca gittiği ve uzman memur (halife) olduğundan ötürü bu lakap ile de anıldı.


DİNÎ BİLİMLER EĞİTİMİ ALDI


Altı yaşına geldiğinde, İmam İsa Halife El-Kırımî’den Kur’ân okumayı, tecvid kurallarından Mukaddime-i Cezeriyye’yi ve namazın şartlarını öğrenerek ilk eğitimini aldı. Devrin adeti üzerine, öğrendiklerini Mesih Paşa Darülkurrâsı’nda ezbere dinletti. Zekeriyya Ali İbrahim Efendi ile Nefes-zâde’den ders gördü, Kur’ân’ı yarısına kadar ezberleyerek, aynı Darülkurrâ’da okudu. İlyas Hoca’dan tasrif (anlatılan bir kavramı farklı yollardan yeniden anlatmak) ve avâmil (Arapça kelime sonlarının okunmasını öğreten bir bilim dalı ve aynı adla anılan kitap) öğrendi.


1624 yılında Abaza Mehmed Paşa İsyanı’nı bastırmak amacıyla hazırlanan ordunun defterlerini tutan birimde (Silâhdar Alayı) yer alarak, babası ile birlikte Tercan seferine katıldı. Kayseri yakınlarında Abaza Mehmed Paşa birlikleri ile yapılan savaşa tanıklık etti. Eseri Fezleke’de bu seferin ayrıntılarını ve anılarını yazdı.


1630’da Hüsrev Paşa’nın maiyetinde bulunarak, Hamedan ve Bağdat seferine katıldı. Kâtip Çelebi bu seferle ilgili olarak, Cihannüma’da ve Fezleke’de uğradığı şehir ve bölgelerle birlikte, ordu tarafından ele geçirilen şehir, kale ve menzillerin bilgilerini verir. Bağdat Kuşatması’nda ordunun defterini tuttu. Seferden sonra tekrar İstanbul’a dönerek Kâdızâde’nin derslerine katıldı. Bu zaman aralığında, Kâdızâde’den Tefsir, İhya-i Ulûm, Şerh-i Mevakıf, Dûrer ve Tarikat (Tarikat-ı Muhammediyye) okudu. 1633-1635 Halep Seferi’nde hacca gitme fırsatı buldu.


BAL ARISI MİSALİ KİTAP ARADI


Çatışma ve sefer olmadığı zamanlarda, Halep’te kitapçıları ve kütüphaneleri gezerek, ileride yazacağı büyük eseri Keşf ez-zunûn için, biyografik ve bibliyografik temeli teşkil edecek notları hazırlamaya başladı. Halep Seferi yıllarında, sahaflarda kitap toplayıp, elde ettiği hazineyi okuyarak kendini geliştirdi.


Dönüşte bir kış Diyarbakır’da kalıp oradaki bilgin ve aydınlarla görüştü. 1635 senesinde IV. Murad ile Revan Seferine katıldı. On yıl kadar çeşitli savaşlarda bulunduktan sonra İstanbul’a döndü ve çeşitli alanlardaki bilimlerle uğraşır oldu. A’rec Mustafa Efendi, Ayasofya dersiâmı (öğretim görevlisi) Abdullah Efendi ile Süleymâniye dersiâmı (öğretim görevlisi) Mehmed Efendiden ders aldı ve A’rec Mustafa Efendiyi kendisine üstâd edindi. Bir taraftan kendisi öğrenirken, diğer yandan birçok öğrenciye ders verdi.


İŞİNİ BIRAKTI, KENDİNİ BİLİME ADADI


1645’te Girit Seferi’ne katılması sayesinde haritaların nasıl yapıldığını inceleme fırsatını buldu ve bu konuyla ilgili eserlerde çizilen haritaları gördü. Bu arada görevinden ayrılarak, üç yıl devlette çalışmadı. Bu üç yıl içinde kimi öğrencilerine çeşitli konularda dersler verdi. Yine bu zaman içinde sık sık hastalandığı için, tedavi çareleri bulmak amacıyla, çeşitli tıp kitaplarını okudu. Pek çok eserini bu yıllarda yazdı.


Kâtib Çelebi 1657 yılında vefât etti. Mezarı, Vefa’dan Unkapanı’ndaki Unkapanı Köprüsü’ne inen büyük caddenin sağ kenarındadır.


Kâtip Çelebi çalışkan, iyi huylu, vakarlı, az konuşan, çok yazan biri olarak bilinir. Arapça, Farsça yanında Lâtince’yi de bilirdi. Osmanlı Devleti’nde Batı bilimleriyle fazla ilgilenen ve Doğu bilimleriyle karşılaştırıp sentezini yapan ilk Türk bilim adamlarından biridir.


KÂTİP ÇELEBİ ESERLERİ


Coğrafya


1- Levâmiu’n-nur fi zulmeti Atlas Minur
2- Müntehab-ı Bahriye (Kitab-ı Bahriye)
3- Cihannümâ


Tarih


1- Fezleke: Bir mukaddime, üç usûl ve bir son sözden olusan tarih eseri. 1.300 adet elimizde olmayan yazma kaynak kullanılarak yazılmış olan varlıkların başlangıcı, peygamberlerin ve hükümdârların târihi olarak özetlenebilecek bir târih kitâbıdır.
2- Türkçe Fezleke
3- Tuhfet el-kibâr fi Esfâri el-Bihâr
4- Takvîmü’t-Tevârîh: 1648 târihine kadar yaşanmış olayların kronolojik açıklamasını içerir. Arapça ve Farsça basılmış; İtalyanca, Latince ve Fransızcaya çevrilmiştir.
5- Tarîh-i Frengi tercümesi
6- Revnaku’s-saltana (Târîh-i Kostantiniyye ve Kayâsire) tercümesi
7- Düstûr-ûl-amel lî ıslâhil-l halel
8- İrşâd-ûl-hayâfâ ilâ târîh-ûl-Yunân ver-Rûm


Biyografya


1- Keşf ul-zunûn: Arapça yazılmış, 15 bine yakın kitap ve 10 bine yakın yazari tanıtan büyük bir biyografya ansiklopedisi mâhiyetindedir. Mısır’da, Almanya’da, İstanbul’da basıldı. Lâtince ve Franszica’ya çevrilmiştir.
2- Süllem el-vusûl ilâ tabakat el-fûhûl
3- Câmi el-Mütûn min Cüll el-Fünûn


Din


1- Mîzân-ül-Hakk fi ihtiyâr-il-ehak
2- İlhâm el-Mukaddes Min Feyz el-Akdes


Sosyal, kültürel ve halk bilimi


1- Tuhfetü el-ahyâr fi el-hikem ve el-eş’âr
2- Dürer-i müntesira vel gurer-i münteşira,
3- Recmü’r-râcim bi’s-sîn ve el-Cim
4- Beyzâvi Tefsirinin şerhi
5- Muhammediyye şerhi
6- Kanunnâme
7- Tütün Risalesi
Kaynak:
Orhan Şaik Gökyay; Kâtip Çelebi, Hayatı Şahsiyeti Eserleri; Kâtip Çelebi, Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Türk Tarih Kurumu, 1991
M. Tayyib Gökbilgin, Kâtip Çelebi’nin Kronolojik Eseri: Takvimü’t-tevarih, Türk Tarih Kurumu, 1957

KÂTİP ÇELEBİ KİMDİR? | İslam ve İhsan