BEYAN
Mânadaki kapalılığı giderip ona muhatabın anlayacağı biçimde açıklık kazandırmak veya hükümlerin Allah tarafından açıklanış keyfiyetini ifade etmek üzere kullanılan fıkıh usulü terimi
Sözlükte açık seçik olmak ve açıklamak mânalarına gelen beyân, terim olarak da sözlük anlamı ile paralellik gösteren bir muhtevaya sahiptir. Buna göre beyân, Mânadaki kapalılığı giderip ona muhatabın anlayacağı biçimde açıklık kazandırmaktır. Bununla birlikte açıklama işine mi, açıklama vasıtasına mı, yoksa açıklamadan elde edilen sonuca mı beyân deneceği hususu usulcüler tarafından tartışılmıştır. Bu tartışmanın tabii uzantısı olarak usulcüler, maksadın açıklanmasını veya araştırılan sonuca doğru bir biçimde ulaştıran delili yahut delilden elde edilen bilgi veya sonucu esas alan beyân tarifleri vermişlerdir. İmam Şâfiî ve Hanefî usulcülerin çoğunluğu maksadın açıklığa kavuşturulmasını (izhâr) esas almışlardır. Abdülazîz el-Buhârî, bazı Hanefî usulcüler ve Şâfiîlerin çoğunluğu tarafından beyânın maksadın açıklığa kavuşması (zuhûr) şeklinde anlaşıldığını belirtmekte, fakat bu anlayışın sakıncalı sonuçlara yol açabileceğini savunmaktadır (Keşfül-esrâr, III, 104-105).
Günümüze ulaşan fıkıh usulü eserleri içinde kronolojik açıdan ilk sırayı tutan er-Risâle adlı eserinde Şâfiî beyân konusunu geniş bir biçimde ele almıştır. Şâfiî burada beyânı, temelde birleşen, fakat ayrıntıda farklılıklar taşıyan anlamları topluca ifade eden bir terim (ism) olarak nitelendirir. Ona göre beyânın bu anlamlarının ortak noktası, Allahın kelâmına muhatap olanlar için bir açıklama teşkil etmesidir. Daha sonra Şâfiî beyânı, hükümlerin açıklanış keyfiyeti bakımından tasnife tâbi tutar. Bu tasnifin özetini verirken (er-Risâle, s. 21-22) dört grup beyândan söz ederse de ardından bunları ayrı ayrı açıkladığı sırada birinci grubu iki ayrı çeşit olarak inceler ve böylece beyânı beş bab altında ele alır.
Şâfiînin bu açıdan yaptığı tasnife göre beyânın beş çeşidi şunlardır:
1. Kuran nassı ile yapılan beyân. Farzları ve haramları ayrıntıya girmeden mücmel olarak (meselâ namazın farz olduğunu, domuz eti yemenin haram olduğunu) bildiren âyetlerdeki beyân bu çeşide girdiği gibi Bakara sûresinin 196. âyetinde, hac ile umreyi birleştiren kişinin kurban kesememesi halinde hacda üç gün ve memleketine dönünce yedi gün oruç tutması gerektiği hükmünün bildirilmesinden sonra yer alan ve başka açıklamayı gerektirmeyecek ölçüde açık olan, Bunların tamamı on gündür ifadesi de bu çeşide örnek olarak gösterilmiştir.
2. Kuranın kısmen mücmel bıraktığı ve sünnet tarafından bu mücmel kısma açıklık getirilen durumlardaki beyân. Abdestin farzlarını, cünüplük halinde gusledilmesi emrini, vasiyetin meşrû olduğu hükmünü ihtiva eden âyetler ve buralarda kapalı kalan noktaları açıklığa kavuşturan Hz. Peygamberin sünnetleri bu çeşit beyânın örnekleri arasında yer almaktadır.
3. Kuranın mücmel hükümlerinin Hz. Peygamberin sünnetiyle açıklığa kavuşturulması şeklindeki beyân. Meselâ Allahın Kuranda farz kıldığı namazın rekatlarını ve vakitlerini, zekâtın miktarını, hac ve umrenin nasıl yerine getirileceğini peygamberi vasıtasıyla açıklaması bu çeşidin başlıca örnekleridir.
4. Kuran nassı ile belirlenmeyip Hz. Peygamberin sünnetiyle teşrî kılınan hükümlere ait beyân. Şâfiî bu çeşit beyân için gerek eserinin baştaki özet kısmında, gerekse müstakil olarak ele aldığı kısımda müşahhas örnek vermemiş, Hz. Peygambere itaati emreden Kuran âyetlerine işaretle, Resûlullahın beyânının Allahın kitabındakini beyândan ibaret olduğunu vurgulamaya yönelmiştir (Muhammed Edîb Sâlih, diğer çeşitlerde bol örneklerle karşılaşmanın etkisiyle olmalı ki Şâfiînin çeşitlerin her birini örneklerle izah ettiğini söylemektedir, Tefsîrün-nusûs, I, 28).
5. Allahın ictihad yoluyla araştırılmasını emrettiği hususlara ait beyân. Meselâ kıbleye yönelmeyi (el-Bakara 2/150), ihramlı iken bilerek avlanan kişinin öldürdüğüne denk bir hayvan kurban etmesini (el-Mâide 5/95) emreden âyetlerde kıblenin ve öldürülen hayvanın denkliğinin araştırılması ictihada bırakılmıştır.
Şâfiînin verdiği beyân tarifi ile tasnifi ve zikrettiği bazı örnekler Cessâs tarafından tutarsız bulunmuş ve sert bir dille tenkit edilmiştir (bk. el-Fusûl fil-usûl, II, 10-19).
Şâfiînin er-Risâlesinde, hükümlerin Allah tarafından açıklanış keyfiyeti bakımından yapılan ve yukarıda özeti verilen geniş açıklamalar bulunmasına karşılık, beyânın gayesi ve ifa ettiği görev açısından beyânın çeşitlerine dair terimlere rastlanmamaktadır. Her ne kadar M. Edîb Sâlih, tümevarım metodunun ve usul terimleriyle ilgili geniş incelemelerin beyân bahislerine de uzanması ile Şâfiînin er-Risâlesinden sonra usulcülerin bu açıdan beyânı takrîr, tefsîr, tağyîr ve tebdîl gibi kısımlara ayırdıklarını ifade ediyorsa da (Tefsîrün-nusûs, I, 29), bu hususta mütekellimîn (Şâfi***703;iyye) metoduna göre kaleme alınmış usul eserleri ile fukaha (Hanefiyye) metoduna göre yazılmış usul eserlerini ayrı ayrı ele almak gerekir.
Mütekellimîn metoduna göre yazılmış usul eserlerinde beyân konusu, genellikle lafız bahislerinin mücmel ile ilgili kısmında bir alt başlık olarak ele alınmakta ve daha çok beyânın ona duyulan ihtiyaç anından sonraya bırakılıp bırakılamayacağı, beyânın açıklanan söz ile aynı güçte bir delil vasıtasıyla yapılmasının (mütevâtirin mütevâtir delil ile açıklanması gibi) şart olup olmadığı meseleleri tartışılmaktadır.
Fukaha metoduna göre telif edilen fıkıh usulü eserlerinde ise beyân, gayesi ve ifa ettiği görev açısından beş kısma ayrılarak incelenmektedir.
1. Beyân-ı Takrîr. Mecaz veya husus ihtimallerine açık olan sözü bu ihtimalleri bertaraf ederek güçlendiren açıklama demektir. Meselâ kanatlarıyla uçan hiçbir kuş yoktur ki... (el-Enâm 6/38) âyetinde, kanatlarıyla uçan şeklindeki açıklama kuşun mecazi mânada anlaşılmasını engellediğinden, bir beyân-ı takrîrdir. Yine, Bütün melekler hep birlikte secde ettiler (Hicr 15/30) âyetinde bütün şeklindeki açıklama, umum ifade eden melekler lafzının tahsis yani bir kısım melekler diye anlaşılması imkânını ortadan kaldırdığı için bir beyân-ı takrîrdir. Beyân-ı takrîr beyân dereceleri arasında en açık olanıdır.
Hemen bütün klasik ve çağdaş eserlerde, naslardaki beyân-ı takrîr için yukarıda zikredilen ve ahkâm âyetlerinden olmayan iki âyetin örnek olarak gösterilmesi dikkat çekmektedir.
Şâfiînin er-Risâlesinde yer alan beyân keyfiyetiyle ilgili beş çeşidi Beyânın Mertebeleri başlığı altında özet olarak verirken, Şevkânînin, tevile kapalı olan celî (açık) nas diye tarif ettiği ve bazıları tarafından beyân-ı takrîr ismiyle anıldığını söylediği beyân-ı tekidi fukaha metodundaki beyân-ı takrîr ile eşit saymak mümkün görünmemektedir. Zira Şâfiînin ayırımının birinci nevinde gerek sünnetteki açıklamalar ile müfesser hale getirilmiş mücmel hükümler, gerekse Kuranın ek açıklamaları (ziyâde fit-tebyîn) ile tamamen vuzuha kavuşturulmuş mânalar kastedilmektedir. Diğer taraftan Şevkânînin örnek olarak zikrettiği ve Şâfiînin ayırımını incelerken işaret ettiğimiz Bakara sûresi 196. âyetinin, husus veya mecaz ihtimalini önleyen bir beyân nevi için örnek sayılamayacağı açıktır.
2. Beyân-ı Tağyîr. Sözün başından (sadr-ı kelâm) anlaşılan mânayı değiştirecek şekilde ve yine o söze bitişik olarak yapılan açıklamaya denir. Tahsis, istisna, bedel, sıfat, gaye ve şart hep beyân-ı tağyîr kabilindendir. Meselâ, Allah alışverişi helâl kıldı şeklinde başlayan sözü, daha sonraki, Ribâyı ise haram kıldı (el-Bakara 2/275) beyânı ile tahsis edilmiş ve ribâ özelliği taşıyan alışverişlerin sözün başından anlaşılan hükme dahil olmadığı belirtilmiştir.
3. Beyân-ı Tefsîr. Mücmel, müşkil ve hafî gibi kapalılık taşıyan bir sözü açıklamaktır. Meselâ Kuranda geçen salât (namaz) ve sıyâm (oruç) gibi mücmel lafızlar ile neyin kastedildiğine dair Hz. Peygamberin fiilî veya sözlü açıklamaları, mücmel için yapılmış beyân-ı tefsîre örnek teşkil eder. Kapalılık derecesi itibariyle müşkil diye anılan lafızlar ise genellikle müşterek yani birden fazla vaz ile birden fazla mânayı ifade etmek üzere konmuş lafızlardır. Meselâ, Boşanmış kadınlar kendi başlarına (evlenmeden) üç kur süresince beklerler (el-Bakara 2/228) âyetindeki kur***702; kelimesi Arap dilinde hem âdet hem temizlik süresini belirtmek üzere konulmuş bir lafızdır. İşte müctehidlerin âyette bu mânalardan hangisinin kastedildiğini açıklamaları bir beyân-ı tefsîrdir. Diğer taraftan yapısı itibariyle kapalı olmadığı halde uygulamada kapsamının belirlenebilmesi dış unsurlardan faydalanmayı gerektiren hafî lafızların, meselâ Kurandaki sâri***7731; (hırsızlık yapan kimse) kelimesinin tarrâr (yankesici) ve nebbâşı (kefen soyucu) ifade edip etmediğinin açıklanması da beyân-ı tefsîr nevine girer.
Görüldüğü üzere beyân-ı tefsîr, gerek -mücmel lafızda olduğu gibi- şâri tarafından, gerekse -hafî ve müşkil lafızlarda olduğu gibi- müctehid tarafından gerçekleştirilen açıklamayı kapsamaktadır. Âmmın tahsisi Hanefîler tarafından beyân-ı tağyîr olarak nitelendirilmekle beraber Şâfiîlere göre bu bir beyân-ı tefsîrdir. Zira birincilere göre âm lafız katî, diğerlerine göre zannîdir.
4. Beyân-ı Zarûret. Açıklanmaya muhtaç bir hususun, esasen dil kuralları bakımından açıklama sayılamayacak bir yolla izahına beyân-ı zarûret adı verilir. Bu nevi açıklama dört yoldan biri ile gerçekleşir. Bunların başında, mantûk (söylenmiş) hükmünde olan meskûtün anh (söylenmemiş husus) gelir. Meselâ, Ölen kişinin çocuğu yoksa ve ona anası ile babası mirasçı olmuşsa anasına üçte bir hisse düşer (en-Nisâ 4/11) âyetinde, çocuğu olmayan bir kimseye yalnız ana ve babasının mirasçı olması halinde babaya ne kadar miras düşeceği meskûtün anhtir. Fakat bu mantûk hükmündedir, çünkü bunun üçte iki olduğu zaruri olarak anlaşılmaktadır.
5. Beyân-ı Tebdîl. Sonraki bir beyân ile önceki beyânın hükümlerinin kısmen veya tamamen kaldırılması demektir. Bu nevi beyâna nesih adı verilir.
Bu beşli ayırım Ebül-Usr el-Pezdevî ve onu takip eden Hanefî usulcülerin çoğunluğuna göredir. Debûsî ise beyân-ı takrîr, tağyîr, tefsîr ve tebdîl şeklinde dörtlü bir ayırım yapmış, istisnayı beyân-ı tağyîr ve şarta taliki beyân-ı tebdîl olarak nitelendirmiştir. Serahsî bu ayırımı benimsemekle beraber beyân-ı zarûreti ekleyerek onu beşli hale getirmiştir. Şu halde Debûsî ve Serahsînin ayırımlarında yer alan beyân-ı tağyîr ve beyân-ı tebdîl, Pezdevî ve çoğunluğun ayırımındaki beyân-ı tağyîri karşılamaktadır (M. Edîb Sâlihin eserinde ise bu hususla ilgili cümlede beyân-ı tağyîri karşılamaktadır deneceği yerde beyân-ı tebdîli karşılamaktadır şeklinde yer alan yazım hatası, kitabın yeni baskılarında da düzeltilmediğinden okuyucuyu yanıltabilmektedir, bk. Tefsîrün-nusûs, 3. baskı, 1984, I, 31). Nesihe gelince, Debûsî ve Serahsîye göre burada bir hükmün izhârı değil kaldırılması söz konusu olduğundan nesih bir beyân değildir. Bu yüzden -işaret edildiği üzere- onlara göre beyân-ı tebdîl nesihi değil hükmün şarta bağlanmasını ifade eder (Abdülazîz el-Buhârî, III, 106).
Günümüze ulaşan Hanefî usul eserlerinin ilki sayılabilecek olan Ebû Ali eş-Şâşînin (ö. 344/955) el-Usûlünde beyân şekilleri yedi çeşit olarak incelenmiştir. Bu esere hâşiye yazan Kenkûhînin belirttiği üzere (Umdetül-havâşî, s. 246), bunlardan beyân-ı hâl ve beyân-ı atf, usulcülerin çoğunluğu tarafından beyân-ı zarûret içinde mütalaa edilmiştir. Diğer beş çeşit beyân ise yukarıda sözü edilen Pezdevînin taksimine aynen uymaktadır. Şâşîden sonra gelen bir müellif olmasına ve beyân konusunu Şâfiînin açıklamalarını inceden inceye tenkit edecek ölçüde geniş ele almasına rağmen Cessâsın beyân şekillerini yerleşik terimlerle ifade etmeyişi dikkat çekicidir. Ayrıca bu şekillerin bazısında muhteva farklılığı da tesbit edilebilmektedir (bk. el-Fusûl fil-usûl, II, 22).
Beyân-ı zarûret dışındaki beyân çeşitlerinde tıp ilmi ve fıkıh ilmi terkiplerinde olduğu gibi bir cinsin kendi nevilerinden birine izâfe edilmesi söz konusudur. Beyân-ı zarûret terkibi ise bir şeyin sebebine izâfe edilmesi kabilindendir.
Beyân genelde sözle olmakla birlikte usulcülerin çoğunluğuna göre fiil hatta sükût ile de olabilir. Bu yönü ile beyân tefsirden ayrılır. Zira tefsir bir mânaya açık olarak delâlet eden lafızla olur. Diğer taraftan beyân tevilden de kapsamlıdır. Çünkü tevil ilk anda kendisiyle neyin kastedildiği anlaşılmayan söz hakkındaki açıklamayı ifade eder (Mv.F, VIII, 219-220). Nesih dışındaki beyân nevileri, nasların açıklanmasının yanı sıra kişilerin irade beyânlarının yorumlanması hakkında da söz konusu olur.
Beyânın ihtiyaç vaktinden sonraya tehirinin câiz olup olmadığı hususu, beyânın konusu olan mükellefiyete göre ayrı ayrı ele alınmış ve farklı görüşler ileri sürülmüştür (bk. Mv.F, VIII, 223-224; beyanla ilgili olarak ayrıca bk. AMEL; İRADE BEYANI).
BİBLİYOGRAFYA
Şâfiî, er-Risâle, s. 21 vd.
Ebû Ali eş-Şâşî, el-U***7779;ûl, Beyrut 1402/1982, s. 245-268.
Cessâs, el-Fu***7779;ûl fil-u***7779;ûl (nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî), Küveyt 1405/1985, II, 6-74.
Pezdevî, Kenzül-u***7779;ûl, III, 104-163.
Gazzâlî, el-Müsta***7779;fâ, I, 364-383.
Fahreddin er-Râzî, el-Ma***7717;***7779;ûl, I, 259-337.
Âmidî, el-İ***7717;kâm, III, 22-47.
Abdülazîz el-Buhârî, Keşfül-esrâr, III, 104-163.
Bihârî, Müsellemüs-sübût (Bahrülulûm el-Leknevî, Fevâti***7717;ur-ra***7717;amût içinde), Bulak 1324, II, 42-53.
Şevkânî, İrşâdül-fu***7717;ûl, s. 172-175.
Ali Himmet Berki, Hukuk Mantığı ve Tefsir, Ankara 1948, s. 38-39, 44-46, 51-53, 59-67.
Sava Paşa, İslâm Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd, Ankara 1956, II, 149-153.
Muhammed Feyzül-Hasan el-Kenkûhî, ***703;Umdetül-***7717;avâşî (Ebû Ali eş-Şâşî, el-U***7779;ûl içinde), Beyrut 1402/1982, s. 246-270.
M. Edîb Sâlih, Tefsîrün-nu***7779;û***7779; fil-fı***7731;hil-İslâmî, Beyrut 1404/1984, I, 23-49.
Bilmen, Kamus, I, 95-98.
Mv.F, VIII, 219-224.
(https://islamansiklopedisi.org.tr/beyan--fikih)
Mânadaki kapalılığı giderip ona muhatabın anlayacağı biçimde açıklık kazandırmak veya hükümlerin Allah tarafından açıklanış keyfiyetini ifade etmek üzere kullanılan fıkıh usulu terimi
3. Beyân-ı Tefsîr. <iste burasi o püf nokta bunun icine daha baska ve nice seyler girer namaz,oruc unutmayalim onun vaktini ve bitisini daha say zekat, hac,miras,gusul,teyemmum bes vakit namaz rekatlari ve kilinis sekli, abdest in sartlari diger seylerin sartlari ve miktar i sonra kurban veyahut o ölcüleri miras konusu da o ölcü ve miktar. iste hadisleri inkar etmek bunlarla ilgili mevzularin havada kalmasi demektir. Bu konuda sorular cogaltilabilir eline bir dini kitab alsin ve ondan meseleleri bulup cikarir ve sorusunuda sorar.Yani senin de anlayacagin dilden söyleyim hadislere karsi kisi veyahut söyle diyeyim hadisleri inkar eden kisi o kimsedir ki cikmis oldugu dali kesiyor o kadar diyorum.
[Üsteki bu hos giris söz güzel oldugu gibi iste böyle bir sey denir ve verilmesi gerektigi gibi verilirse insan da teslim olur.Bu ayni zamanda o beyan sözününde hos manasi olur ve insan kisa olarak böyle verir.Bu yaziyi aslnda direk er-risale ismindeki imam Safii nin o meshur ve kiymetli kitabindan alacaktim ve orda 1 kac safya kadar yazmis ve yukaridakine benzer olarak isleniyordu.]
Mânadaki kapalılığı giderip ona muhatabın anlayacağı biçimde açıklık kazandırmak veya hükümlerin Allah tarafından açıklanış keyfiyetini ifade etmek üzere kullanılan fıkıh usulü terimi
Sözlükte açık seçik olmak ve açıklamak mânalarına gelen beyân, terim olarak da sözlük anlamı ile paralellik gösteren bir muhtevaya sahiptir. Buna göre beyân, Mânadaki kapalılığı giderip ona muhatabın anlayacağı biçimde açıklık kazandırmaktır. Bununla birlikte açıklama işine mi, açıklama vasıtasına mı, yoksa açıklamadan elde edilen sonuca mı beyân deneceği hususu usulcüler tarafından tartışılmıştır. Bu tartışmanın tabii uzantısı olarak usulcüler, maksadın açıklanmasını veya araştırılan sonuca doğru bir biçimde ulaştıran delili yahut delilden elde edilen bilgi veya sonucu esas alan beyân tarifleri vermişlerdir. İmam Şâfiî ve Hanefî usulcülerin çoğunluğu maksadın açıklığa kavuşturulmasını (izhâr) esas almışlardır. Abdülazîz el-Buhârî, bazı Hanefî usulcüler ve Şâfiîlerin çoğunluğu tarafından beyânın maksadın açıklığa kavuşması (zuhûr) şeklinde anlaşıldığını belirtmekte, fakat bu anlayışın sakıncalı sonuçlara yol açabileceğini savunmaktadır (Keşfül-esrâr, III, 104-105).
Günümüze ulaşan fıkıh usulü eserleri içinde kronolojik açıdan ilk sırayı tutan er-Risâle adlı eserinde Şâfiî beyân konusunu geniş bir biçimde ele almıştır. Şâfiî burada beyânı, temelde birleşen, fakat ayrıntıda farklılıklar taşıyan anlamları topluca ifade eden bir terim (ism) olarak nitelendirir. Ona göre beyânın bu anlamlarının ortak noktası, Allahın kelâmına muhatap olanlar için bir açıklama teşkil etmesidir. Daha sonra Şâfiî beyânı, hükümlerin açıklanış keyfiyeti bakımından tasnife tâbi tutar. Bu tasnifin özetini verirken (er-Risâle, s. 21-22) dört grup beyândan söz ederse de ardından bunları ayrı ayrı açıkladığı sırada birinci grubu iki ayrı çeşit olarak inceler ve böylece beyânı beş bab altında ele alır.
Şâfiînin bu açıdan yaptığı tasnife göre beyânın beş çeşidi şunlardır:
1. Kuran nassı ile yapılan beyân. Farzları ve haramları ayrıntıya girmeden mücmel olarak (meselâ namazın farz olduğunu, domuz eti yemenin haram olduğunu) bildiren âyetlerdeki beyân bu çeşide girdiği gibi Bakara sûresinin 196. âyetinde, hac ile umreyi birleştiren kişinin kurban kesememesi halinde hacda üç gün ve memleketine dönünce yedi gün oruç tutması gerektiği hükmünün bildirilmesinden sonra yer alan ve başka açıklamayı gerektirmeyecek ölçüde açık olan, Bunların tamamı on gündür ifadesi de bu çeşide örnek olarak gösterilmiştir.
2. Kuranın kısmen mücmel bıraktığı ve sünnet tarafından bu mücmel kısma açıklık getirilen durumlardaki beyân. Abdestin farzlarını, cünüplük halinde gusledilmesi emrini, vasiyetin meşrû olduğu hükmünü ihtiva eden âyetler ve buralarda kapalı kalan noktaları açıklığa kavuşturan Hz. Peygamberin sünnetleri bu çeşit beyânın örnekleri arasında yer almaktadır.
3. Kuranın mücmel hükümlerinin Hz. Peygamberin sünnetiyle açıklığa kavuşturulması şeklindeki beyân. Meselâ Allahın Kuranda farz kıldığı namazın rekatlarını ve vakitlerini, zekâtın miktarını, hac ve umrenin nasıl yerine getirileceğini peygamberi vasıtasıyla açıklaması bu çeşidin başlıca örnekleridir.
4. Kuran nassı ile belirlenmeyip Hz. Peygamberin sünnetiyle teşrî kılınan hükümlere ait beyân. Şâfiî bu çeşit beyân için gerek eserinin baştaki özet kısmında, gerekse müstakil olarak ele aldığı kısımda müşahhas örnek vermemiş, Hz. Peygambere itaati emreden Kuran âyetlerine işaretle, Resûlullahın beyânının Allahın kitabındakini beyândan ibaret olduğunu vurgulamaya yönelmiştir (Muhammed Edîb Sâlih, diğer çeşitlerde bol örneklerle karşılaşmanın etkisiyle olmalı ki Şâfiînin çeşitlerin her birini örneklerle izah ettiğini söylemektedir, Tefsîrün-nusûs, I, 28).
5. Allahın ictihad yoluyla araştırılmasını emrettiği hususlara ait beyân. Meselâ kıbleye yönelmeyi (el-Bakara 2/150), ihramlı iken bilerek avlanan kişinin öldürdüğüne denk bir hayvan kurban etmesini (el-Mâide 5/95) emreden âyetlerde kıblenin ve öldürülen hayvanın denkliğinin araştırılması ictihada bırakılmıştır.
Şâfiînin verdiği beyân tarifi ile tasnifi ve zikrettiği bazı örnekler Cessâs tarafından tutarsız bulunmuş ve sert bir dille tenkit edilmiştir (bk. el-Fusûl fil-usûl, II, 10-19).
Şâfiînin er-Risâlesinde, hükümlerin Allah tarafından açıklanış keyfiyeti bakımından yapılan ve yukarıda özeti verilen geniş açıklamalar bulunmasına karşılık, beyânın gayesi ve ifa ettiği görev açısından beyânın çeşitlerine dair terimlere rastlanmamaktadır. Her ne kadar M. Edîb Sâlih, tümevarım metodunun ve usul terimleriyle ilgili geniş incelemelerin beyân bahislerine de uzanması ile Şâfiînin er-Risâlesinden sonra usulcülerin bu açıdan beyânı takrîr, tefsîr, tağyîr ve tebdîl gibi kısımlara ayırdıklarını ifade ediyorsa da (Tefsîrün-nusûs, I, 29), bu hususta mütekellimîn (Şâfi***703;iyye) metoduna göre kaleme alınmış usul eserleri ile fukaha (Hanefiyye) metoduna göre yazılmış usul eserlerini ayrı ayrı ele almak gerekir.
Mütekellimîn metoduna göre yazılmış usul eserlerinde beyân konusu, genellikle lafız bahislerinin mücmel ile ilgili kısmında bir alt başlık olarak ele alınmakta ve daha çok beyânın ona duyulan ihtiyaç anından sonraya bırakılıp bırakılamayacağı, beyânın açıklanan söz ile aynı güçte bir delil vasıtasıyla yapılmasının (mütevâtirin mütevâtir delil ile açıklanması gibi) şart olup olmadığı meseleleri tartışılmaktadır.
Fukaha metoduna göre telif edilen fıkıh usulü eserlerinde ise beyân, gayesi ve ifa ettiği görev açısından beş kısma ayrılarak incelenmektedir.
1. Beyân-ı Takrîr. Mecaz veya husus ihtimallerine açık olan sözü bu ihtimalleri bertaraf ederek güçlendiren açıklama demektir. Meselâ kanatlarıyla uçan hiçbir kuş yoktur ki... (el-Enâm 6/38) âyetinde, kanatlarıyla uçan şeklindeki açıklama kuşun mecazi mânada anlaşılmasını engellediğinden, bir beyân-ı takrîrdir. Yine, Bütün melekler hep birlikte secde ettiler (Hicr 15/30) âyetinde bütün şeklindeki açıklama, umum ifade eden melekler lafzının tahsis yani bir kısım melekler diye anlaşılması imkânını ortadan kaldırdığı için bir beyân-ı takrîrdir. Beyân-ı takrîr beyân dereceleri arasında en açık olanıdır.
Hemen bütün klasik ve çağdaş eserlerde, naslardaki beyân-ı takrîr için yukarıda zikredilen ve ahkâm âyetlerinden olmayan iki âyetin örnek olarak gösterilmesi dikkat çekmektedir.
Şâfiînin er-Risâlesinde yer alan beyân keyfiyetiyle ilgili beş çeşidi Beyânın Mertebeleri başlığı altında özet olarak verirken, Şevkânînin, tevile kapalı olan celî (açık) nas diye tarif ettiği ve bazıları tarafından beyân-ı takrîr ismiyle anıldığını söylediği beyân-ı tekidi fukaha metodundaki beyân-ı takrîr ile eşit saymak mümkün görünmemektedir. Zira Şâfiînin ayırımının birinci nevinde gerek sünnetteki açıklamalar ile müfesser hale getirilmiş mücmel hükümler, gerekse Kuranın ek açıklamaları (ziyâde fit-tebyîn) ile tamamen vuzuha kavuşturulmuş mânalar kastedilmektedir. Diğer taraftan Şevkânînin örnek olarak zikrettiği ve Şâfiînin ayırımını incelerken işaret ettiğimiz Bakara sûresi 196. âyetinin, husus veya mecaz ihtimalini önleyen bir beyân nevi için örnek sayılamayacağı açıktır.
2. Beyân-ı Tağyîr. Sözün başından (sadr-ı kelâm) anlaşılan mânayı değiştirecek şekilde ve yine o söze bitişik olarak yapılan açıklamaya denir. Tahsis, istisna, bedel, sıfat, gaye ve şart hep beyân-ı tağyîr kabilindendir. Meselâ, Allah alışverişi helâl kıldı şeklinde başlayan sözü, daha sonraki, Ribâyı ise haram kıldı (el-Bakara 2/275) beyânı ile tahsis edilmiş ve ribâ özelliği taşıyan alışverişlerin sözün başından anlaşılan hükme dahil olmadığı belirtilmiştir.
3. Beyân-ı Tefsîr. Mücmel, müşkil ve hafî gibi kapalılık taşıyan bir sözü açıklamaktır. Meselâ Kuranda geçen salât (namaz) ve sıyâm (oruç) gibi mücmel lafızlar ile neyin kastedildiğine dair Hz. Peygamberin fiilî veya sözlü açıklamaları, mücmel için yapılmış beyân-ı tefsîre örnek teşkil eder. Kapalılık derecesi itibariyle müşkil diye anılan lafızlar ise genellikle müşterek yani birden fazla vaz ile birden fazla mânayı ifade etmek üzere konmuş lafızlardır. Meselâ, Boşanmış kadınlar kendi başlarına (evlenmeden) üç kur süresince beklerler (el-Bakara 2/228) âyetindeki kur***702; kelimesi Arap dilinde hem âdet hem temizlik süresini belirtmek üzere konulmuş bir lafızdır. İşte müctehidlerin âyette bu mânalardan hangisinin kastedildiğini açıklamaları bir beyân-ı tefsîrdir. Diğer taraftan yapısı itibariyle kapalı olmadığı halde uygulamada kapsamının belirlenebilmesi dış unsurlardan faydalanmayı gerektiren hafî lafızların, meselâ Kurandaki sâri***7731; (hırsızlık yapan kimse) kelimesinin tarrâr (yankesici) ve nebbâşı (kefen soyucu) ifade edip etmediğinin açıklanması da beyân-ı tefsîr nevine girer.
Görüldüğü üzere beyân-ı tefsîr, gerek -mücmel lafızda olduğu gibi- şâri tarafından, gerekse -hafî ve müşkil lafızlarda olduğu gibi- müctehid tarafından gerçekleştirilen açıklamayı kapsamaktadır. Âmmın tahsisi Hanefîler tarafından beyân-ı tağyîr olarak nitelendirilmekle beraber Şâfiîlere göre bu bir beyân-ı tefsîrdir. Zira birincilere göre âm lafız katî, diğerlerine göre zannîdir.
4. Beyân-ı Zarûret. Açıklanmaya muhtaç bir hususun, esasen dil kuralları bakımından açıklama sayılamayacak bir yolla izahına beyân-ı zarûret adı verilir. Bu nevi açıklama dört yoldan biri ile gerçekleşir. Bunların başında, mantûk (söylenmiş) hükmünde olan meskûtün anh (söylenmemiş husus) gelir. Meselâ, Ölen kişinin çocuğu yoksa ve ona anası ile babası mirasçı olmuşsa anasına üçte bir hisse düşer (en-Nisâ 4/11) âyetinde, çocuğu olmayan bir kimseye yalnız ana ve babasının mirasçı olması halinde babaya ne kadar miras düşeceği meskûtün anhtir. Fakat bu mantûk hükmündedir, çünkü bunun üçte iki olduğu zaruri olarak anlaşılmaktadır.
5. Beyân-ı Tebdîl. Sonraki bir beyân ile önceki beyânın hükümlerinin kısmen veya tamamen kaldırılması demektir. Bu nevi beyâna nesih adı verilir.
Bu beşli ayırım Ebül-Usr el-Pezdevî ve onu takip eden Hanefî usulcülerin çoğunluğuna göredir. Debûsî ise beyân-ı takrîr, tağyîr, tefsîr ve tebdîl şeklinde dörtlü bir ayırım yapmış, istisnayı beyân-ı tağyîr ve şarta taliki beyân-ı tebdîl olarak nitelendirmiştir. Serahsî bu ayırımı benimsemekle beraber beyân-ı zarûreti ekleyerek onu beşli hale getirmiştir. Şu halde Debûsî ve Serahsînin ayırımlarında yer alan beyân-ı tağyîr ve beyân-ı tebdîl, Pezdevî ve çoğunluğun ayırımındaki beyân-ı tağyîri karşılamaktadır (M. Edîb Sâlihin eserinde ise bu hususla ilgili cümlede beyân-ı tağyîri karşılamaktadır deneceği yerde beyân-ı tebdîli karşılamaktadır şeklinde yer alan yazım hatası, kitabın yeni baskılarında da düzeltilmediğinden okuyucuyu yanıltabilmektedir, bk. Tefsîrün-nusûs, 3. baskı, 1984, I, 31). Nesihe gelince, Debûsî ve Serahsîye göre burada bir hükmün izhârı değil kaldırılması söz konusu olduğundan nesih bir beyân değildir. Bu yüzden -işaret edildiği üzere- onlara göre beyân-ı tebdîl nesihi değil hükmün şarta bağlanmasını ifade eder (Abdülazîz el-Buhârî, III, 106).
Günümüze ulaşan Hanefî usul eserlerinin ilki sayılabilecek olan Ebû Ali eş-Şâşînin (ö. 344/955) el-Usûlünde beyân şekilleri yedi çeşit olarak incelenmiştir. Bu esere hâşiye yazan Kenkûhînin belirttiği üzere (Umdetül-havâşî, s. 246), bunlardan beyân-ı hâl ve beyân-ı atf, usulcülerin çoğunluğu tarafından beyân-ı zarûret içinde mütalaa edilmiştir. Diğer beş çeşit beyân ise yukarıda sözü edilen Pezdevînin taksimine aynen uymaktadır. Şâşîden sonra gelen bir müellif olmasına ve beyân konusunu Şâfiînin açıklamalarını inceden inceye tenkit edecek ölçüde geniş ele almasına rağmen Cessâsın beyân şekillerini yerleşik terimlerle ifade etmeyişi dikkat çekicidir. Ayrıca bu şekillerin bazısında muhteva farklılığı da tesbit edilebilmektedir (bk. el-Fusûl fil-usûl, II, 22).
Beyân-ı zarûret dışındaki beyân çeşitlerinde tıp ilmi ve fıkıh ilmi terkiplerinde olduğu gibi bir cinsin kendi nevilerinden birine izâfe edilmesi söz konusudur. Beyân-ı zarûret terkibi ise bir şeyin sebebine izâfe edilmesi kabilindendir.
Beyân genelde sözle olmakla birlikte usulcülerin çoğunluğuna göre fiil hatta sükût ile de olabilir. Bu yönü ile beyân tefsirden ayrılır. Zira tefsir bir mânaya açık olarak delâlet eden lafızla olur. Diğer taraftan beyân tevilden de kapsamlıdır. Çünkü tevil ilk anda kendisiyle neyin kastedildiği anlaşılmayan söz hakkındaki açıklamayı ifade eder (Mv.F, VIII, 219-220). Nesih dışındaki beyân nevileri, nasların açıklanmasının yanı sıra kişilerin irade beyânlarının yorumlanması hakkında da söz konusu olur.
Beyânın ihtiyaç vaktinden sonraya tehirinin câiz olup olmadığı hususu, beyânın konusu olan mükellefiyete göre ayrı ayrı ele alınmış ve farklı görüşler ileri sürülmüştür (bk. Mv.F, VIII, 223-224; beyanla ilgili olarak ayrıca bk. AMEL; İRADE BEYANI).
BİBLİYOGRAFYA
Şâfiî, er-Risâle, s. 21 vd.
Ebû Ali eş-Şâşî, el-U***7779;ûl, Beyrut 1402/1982, s. 245-268.
Cessâs, el-Fu***7779;ûl fil-u***7779;ûl (nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî), Küveyt 1405/1985, II, 6-74.
Pezdevî, Kenzül-u***7779;ûl, III, 104-163.
Gazzâlî, el-Müsta***7779;fâ, I, 364-383.
Fahreddin er-Râzî, el-Ma***7717;***7779;ûl, I, 259-337.
Âmidî, el-İ***7717;kâm, III, 22-47.
Abdülazîz el-Buhârî, Keşfül-esrâr, III, 104-163.
Bihârî, Müsellemüs-sübût (Bahrülulûm el-Leknevî, Fevâti***7717;ur-ra***7717;amût içinde), Bulak 1324, II, 42-53.
Şevkânî, İrşâdül-fu***7717;ûl, s. 172-175.
Ali Himmet Berki, Hukuk Mantığı ve Tefsir, Ankara 1948, s. 38-39, 44-46, 51-53, 59-67.
Sava Paşa, İslâm Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd, Ankara 1956, II, 149-153.
Muhammed Feyzül-Hasan el-Kenkûhî, ***703;Umdetül-***7717;avâşî (Ebû Ali eş-Şâşî, el-U***7779;ûl içinde), Beyrut 1402/1982, s. 246-270.
M. Edîb Sâlih, Tefsîrün-nu***7779;û***7779; fil-fı***7731;hil-İslâmî, Beyrut 1404/1984, I, 23-49.
Bilmen, Kamus, I, 95-98.
Mv.F, VIII, 219-224.
(https://islamansiklopedisi.org.tr/beyan--fikih)
Mânadaki kapalılığı giderip ona muhatabın anlayacağı biçimde açıklık kazandırmak veya hükümlerin Allah tarafından açıklanış keyfiyetini ifade etmek üzere kullanılan fıkıh usulu terimi
3. Beyân-ı Tefsîr. <iste burasi o püf nokta bunun icine daha baska ve nice seyler girer namaz,oruc unutmayalim onun vaktini ve bitisini daha say zekat, hac,miras,gusul,teyemmum bes vakit namaz rekatlari ve kilinis sekli, abdest in sartlari diger seylerin sartlari ve miktar i sonra kurban veyahut o ölcüleri miras konusu da o ölcü ve miktar. iste hadisleri inkar etmek bunlarla ilgili mevzularin havada kalmasi demektir. Bu konuda sorular cogaltilabilir eline bir dini kitab alsin ve ondan meseleleri bulup cikarir ve sorusunuda sorar.Yani senin de anlayacagin dilden söyleyim hadislere karsi kisi veyahut söyle diyeyim hadisleri inkar eden kisi o kimsedir ki cikmis oldugu dali kesiyor o kadar diyorum.
[Üsteki bu hos giris söz güzel oldugu gibi iste böyle bir sey denir ve verilmesi gerektigi gibi verilirse insan da teslim olur.Bu ayni zamanda o beyan sözününde hos manasi olur ve insan kisa olarak böyle verir.Bu yaziyi aslnda direk er-risale ismindeki imam Safii nin o meshur ve kiymetli kitabindan alacaktim ve orda 1 kac safya kadar yazmis ve yukaridakine benzer olarak isleniyordu.]